Ngô đồng đỏ ở đảo Cù Lao Chàm (TP.Hội An) là loại cây đặc hữu, hiếm có. Nghề đan võng Ngô đồng ở Cù Lao Chàm là nghề truyền thống mang giá trị sáng tạo độc đáo, vừa được Bộ VH-TT&DL công bố là di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Bảo vệ và phát triển loại cây này gắn với bảo tồn và phát huy nghề đan võng ngô đồng là hết sức cần thiết, góp phần tạo thêm sản phẩm du lịch mới trên đảo…
Cây Ngô đồng ở đảo Cù Lao Chàm là loại cây đặc hữu hiếm có, thường được gọi là Ngô đồng đỏ vì hoa có màu đỏ, đã được công nhận là cây di sản. Ngô đồng đỏ ở Cù Lao Chàm mọc rải rác khắp đảo từ độ cao 50m đến gần 500m, tập trung trên sườn núi phía tây, từ dốc xóm Mới đến bãi Cụt với chiều dài khoảng 1km. Cây Ngô đồng đỏ ưa đất phát triển trên đá granít có đá lộ đầu lớn. Ở đây, gió bão nhiều, đất khô, tầng mỏng nên cây chỉ cao khoảng 5 – 10m; thân cây to, đường kính trung bình 60 – 80cm, phân cành sớm, gốc thân vặn vẹo, xù xì, giống như thân các cây đại cổ thụ được trồng ở đình chùa.
*Nghề đặc hữu từ cây di sản:
Đầu mùa hạ, vào khoảng tháng 4 lá cây bắt đầu ngả màu vàng, tháng 5 lá vàng bắt đầu rụng đến hết tháng 6, vào tháng 7, tháng 8 cây trổ hoa đẹp trên cành đã trút hết lá. Nhìn lên sườn núi Cù Lao Chàm khoảng thời gian này, ta thấy từng vệt màu đỏ tươi rực rỡ, chính là hoa Ngô đồng nở rộ, toàn cây như được bao phủ bởi hoa. Tháng 9 cây ra lá non và kết trái vào tháng 10 khi mùa khô kết thúc. Mùa mưa đến, quả Ngô đồng chín đều và phát tán khắp nơi, hạt tiếp đất có độ ẩm cao sẽ nảy mầm thành cây con.
Cây Ngô đồng đỏ, ngoài giá trị trang trí cảnh quan, thu hút khách du lịch, vỏ cây còn được người dân trên đảo dùng làm sợi đan võng, hạt ngô đồng rang lên ăn rất bùi vì chứa nhiều dầu. Nghề đan võng bằng sợi lấy từ vỏ cây ngô đồng là một nét độc đáo, riêng có, hấp dẫn ở Cù Lao Chàm. Các cụ cao niên ở đây cho biết, võng đan từ sợi vỏ cây Ngô đồng đỏ rất bền, nằm êm và có tác dụng chữa bệnh đau lưng.
Là nghề thủ công truyền thống, gắn liền với đời sống của cộng đồng cư dân Cù Lao Chàm từ bao đời nay, thể hiện nét văn hóa độc đáo của người dân nơi đây, nghề đan võng ngô đồng có đặc trưng là được làm hoàn toàn bằng thủ công bởi các nghệ nhân có trải nghiệm lâu năm trong nghề. Từ vỏ cây còn trên thân tươi đến chiếc võng mượt mà êm ái là cả một khoảng thời gian dài, trải qua nhiều công đoạn, đòi hỏi sự tỉ mỉ, khéo tay, quan trọng là sự kiên trì và lòng yêu nghề của người làm nghề.
Võng Ngô Đồng là một trong những sản phẩm đặc trưng ở đảo Cù Lao Chàm. Hiện nay, nghề đan võng đang dần bị mai một, một phần do nguyên liệu sợi lấy từ cây ngô đồng ngày càng khan hiếm, một phần bởi, nhiều người không đủ kiên nhẫn để chịu nổi sự công phu, kỹ lưỡng, lại đem về thu nhập rất ít so với nghề khác nên nghề này chỉ còn rất ít gia đình duy trì. Người biết nghề này cũng chỉ còn vài cụ bà, hầu hết tuổi đã cao. Cụ bà Lê Thị Kề – người đã làm nghề đan võng ngô đồng rất lâu năm nói: “Nghề đan võng ni ở Cù Lao Chàm có từ lâu đời rồi chứ không phải mới đây. Tôi làm dâu rồi học nghề của bà gia tôi. Tôi làm đã hơn 50 năm ni, bây giờ tôi đang truyền lại nghề được 2 người. Nếu ai muốn học thì tôi đem hết khả năng để truyền lại cho mấy con mấy cháu!”.
*Sản phẩm trải nghiệm sáng tạo:
Trải qua bao đời gìn giữ, bằng tình cảm yêu nghề của các nghệ nhân và sự nỗ lực bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa của chính quyền từ xã đến thành phố, ngày 4/12/2023 Sở NN-PTNT tỉnh Quảng Nam đã có Quyết định số 631 về việc công nhận và cấp bằng công nhận nghề truyền thống tỉnh Quảng Nam đối với nghề đan võng Ngô đồng Cù Lao Chàm. Đến ngày 21/2/2024, Bộ VH-TT&DL cũng đã ban hành quyết định số 381 công bố danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia: Nghề thủ công truyền thống: đan võng Ngô đồng ở Cù Lao Chàm, xã Tân Hiệp, thành phố Hội An, tỉnh Quảng Nam.
Nhớ lại trước đây, tưởng như nghề đan võng Ngô đồng sẽ bị thất truyền nhưng từ năm 2009, khi Cù Lao Chàm được UNESCO công nhận là Khu dự trữ sinh quyển thế giới, du lịch mở ra thì nghề đan võng Ngô đồng được du khách trong và ngoài nước biết đến nhiều hơn và được ghi nhận bởi sản phẩm này mang đậm bản sắc văn hóa của cư dân bản địa. Võng Ngô đồng làm ra không đủ cung ứng nhu cầu của du khách khi đến với Cù Lao Chàm, bởi những chiếc võng và nhiều sản phẩm thủ công mỹ nghệ làm từ sợi vỏ cây Ngô đồng được nhiều du khách thích thú, chọn mua để làm quà lưu niệm. Một số du khách còn muốn trải nghiệm nghề đan võng thủ công đầy sáng tạo này.
Từ đầu năm 2023 đến nay, điểm trải nghiệm đan võng Ngô đồng tại chợ Bãi Làng, xã Tân Hiệp do HTX Du lịch Làng nghề truyền thống Cù Lao Chàm tổ chức đã chính thức đưa vào hoạt động, thu hút đông đảo du khách gần xa. Chị Cao Thị Phương – Chủ tịch HĐQT HTX cho biết, hướng đi của HTX là kết nối cộng đồng làm du lịch, các hộ sản xuất nghề truyền thống tại địa phương, đặc biệt là nghề đan võng ngô đồng nhằm bảo tồn và phát triển làng nghề truyền thống, thúc đẩy, nâng tầm giá trị sản phẩm địa phương. “Không những vậy, điểm trải nghiệm đan võng Ngô đồng là nơi HTX giới thiệu đến du khách trong và ngoài nước một sản phẩm mang giá trị nghệ thuật, sáng tạo của những nghệ nhân trên đảo”, chị Phương nói.
Điểm trải nghiệm đan võng Ngô đồng tại chợ Bãi Làng, xã Tân Hiệp được đưa vào hoạt động cũng là cơ sở dạy nghề, góp phần bảo tồn nghề đan võng Ngô đồng truyền thống độc đáo, đặc sắc này. Ông Lê Ngọc Thảo – Trưởng Ban Thư ký Ban quản lý Khu DTSQ thế giới Cù Lao Chàm – Hội An rất cảm kích vì sự có mặt của những người được coi là già làng, những người có thể gọi là “giáo viên dạy nghề” tại điểm trải nghiệm này. “Các cô, các bác này bây giờ không còn nhiều mà nếu không có tâm huyết, không có mong muốn truyền lại nghề này cho thế hệ trẻ thì càng khó gấp bội phần. Đó là sự may mắn và một điều may mắn nữa là cộng đồng du lịch ở Cù Lao Chàm đã nắm bắt được thời cơ, thời điểm quan trọng này với sự hỗ trợ của chính quyền để cho ra mắt điểm trải nghiệm thiết thực này”, ông Thảo nói.
Ngô đồng đỏ là một loài cây bản địa, đa tác dụng, rất đặc trưng của quần đảo xinh đẹp Cù Lao Chàm. Việc bảo vệ và phát triển cây Ngô đồng đỏ, bảo tồn và phát huy nghề đan võng Ngô đồng ở Cù Lao Chàm là hết sức cần thiết, để tạo thêm sản phẩm du lịch mới và góp phần nâng cao đời sống người dân. Ông Mai Quốc Bảo – Phó Chủ tịch UBND xã Tân Hiệp chia sẻ: “Chính quyền địa phương rất mong các doanh nghiệp và bà con nhân dân tiếp tục đồng hành cùng địa phương để gìn giữ cây Ngô đồng này và tạo thêm những sản phẩm mới, góp phần phát triển du lịch của địa phương; đồng thời bảo tồn được nghề đan võng Ngô đồng đã có tuổi hàng trăm năm!”
Năm 2024 là năm thứ 3 liên tiếp TP.Hội An tổ chức sự kiện Festival “Cù Lao Chàm – Mùa Ngô đồng đỏ”. Sự kiện này thực sự trở thành “những ngày hội hoa” trên đảo, thu hút đông đảo du khách đến tham quan, khám phá. Cũng từ đây, với những chuyến du lịch nơi “Đảo xanh huyền thoại” này, du khách có dịp chiêm ngưỡng, thưởng ngoạn những đoạn đường nở rộ hoa ngô đồng và mua quà lưu niệm là những chiếc võng và nhiều sản phẩm thủ công làm từ sợi vỏ cây ngô đồng đặc hữu ở Cù Lao Chàm.
ĐỖ HUẤN