Du lịch phố cô Hội An phát triển nhanh chóng kể từ khi được UNESCO công nhận là Di sản văn hóa thế giới đã mang lại những đổi thay lớn lao, tich cực nhưng đồng thời cũng ẩn chứa những nguy cơ khó lường chính từ sự phát triển đó. Ghi nhận từ góc nhìn của các nhà nghiên cứu Nhật Bản
Từ một khu phố nhỏ thường được gọi là “Thành phố dưỡng già”, nằm cuối tả ngạn sông Thu Bồn ít được ai biết đến những năm sau ngày quê hương được giải phóng, nhưng kể từ khi được UNESCO công nhận là Di sản văn hóa thế giới Hội An (4/12/1999) bỗng nhanh chóng trở thành một điểm du lịch hấp dẫn của quốc gia và quốc tế. Hội An bây giờ thực sự là một thương hiệu nổi tiếng mà chỉ cần vào mục tìm kiếm trong google đã có 13,6 triệu thông tin liên quan. Trong 19 năm qua, nhận thấy tầm quan trọng của khu đô thị di sản, chính quyền và nhân dân thành phố đã đồng tâm, hợp lực ra sức bảo tồn, phát huy những giá trị riêng có và đã đạt được những thành tựu. Nổi bật nhất là việc chuyển đổi cơ cấu kinh tế theo hướng phát triển du lịch- dịch vụ và thương mại làm mũi nhọn. Lấy văn hóa làm nền tảng và động lực, 19 năm qua ngành kinh tế này đã tăng vượt bậc và hiện chiếm tỷ trọng hơn 70% so với GDP toàn thành phố. Đời sống đại bộ phận nhân dân cũng khá hẳn lên từ ngành kinh tế này.
Du lịch phát triển nóng, phố biến thành nơi kinh doanh là chính sẽ ẩn chứa nguy cơ đối với bảo tồn di sản- Ảnh: Đỗ Huấn
Trong một báo cáo đánh giá kết quả chương trình hợp tác giữa UBND thành phố Hội An với các trường Đại học Chi ba, nữ Chiêu Hoà (Nhật Bản) trước đây, nữ Tiến sĩ Utsumi Sawaka (trường Đại học Nữ Chiêu Hoà – Nhật Bản) cho hay: “Từ tháng 12 năm 1999, sau khi Hội An được công nhận là di sản quốc tế thì có thể nói Hội An đã trở nên nổi tiếng và quá trình du lịch hóa ở khu phố cổ đã diễn ra một cách nhanh chóng”. Tuy vậy cũng theo Tiến sĩ Utsumi Sawaka, sự phát triển của du lịch đã gây ra áp lực lớn và ẩn chứa nguy cơ khó lường đối với việc bảo tồn di sản. “Lúc đó chúng tôi cũng đã trình bày cái nguy cơ trong việc chú trọng quá việc phát triển du lịch và kinh doanh phục vụ du lịch dẫn đến chỗ là những người dân ngoài khu phố cổ tràn vào khu phố và biến các dãy phố cổ thành nơi phục vụ chủ yếu cho mục đích kinh doanh, thậm chí là có những ngôi nhà được bán và cho thuê hoàn toàn dẫn đến chỗ nó chỉ trở thành là nơi bán hàng, mất đi hình ảnh vốn có của phố cổ – đó là nhà phố kết hợp với cửa hàng, tức là nơi sinh hoạt kết hợp với nơi kinh doanh”, nữ Tiến sĩ nói.
Thực tế là hiện nay, người dân từ nhiều nơi khác nhập cư về Hội An khá đông, có cả người trong nước và ngoài nước nhưng chủ yếu là các nhà chuyên kinh doanh, buôn bán hoặc có nhu cầu làm ăn lâu dài với các dự án lớn. Không chỉ nhà ở trong khu phố cổ mà đất đai, vườn tược của nhân dân ở vùng ngoại ô, ven biển cũng trở nên “sốt” vì được giá, khan hàng… Vì vậy tình trạng sửa chữa, cải tạo nhà ở, địa điểm kinh doanh, nhất là trong khu phố cổ diễn ra với tốc độ nhanh gấp nhiều lần so với trước đây. Theo khảo sát của chính quyền địa phương và các ngành chức năng, có thể khẳng định đã có những thay đổi về cảnh quan trong khu phố cổ, những thay đổi của các ngôi nhà cổ. Thạc sĩ Phạm Phú Ngọc – Phó Giám đốc Trung tâm QLBTDSVH Hội An cho biết: “Đó là hiện tượng thay đổi chủ sở hữu đối với các di tích tư nhân đi kèm với các hoạt động sửa chữa, cải tạo di tích cho mục đích thương mại, không đảm bảo nguyên tắc tu bổ di tích. Thứ hai là di tích chuyển đổi chức năng sử dụng, tháo dỡ các vách ngăn, chia không gian thờ tự trong quá trình tu bổ, sửa chữa bố cục không gian truyền thống”.
Sự hài hòa giữa cách sống con người và kiến trúc phổ cổ mới đảm bảo phát triển bền vững- Ảnh: Đỗ Huấn
Vấn đề đáng quan tâm hiện nay trong quản lý di sản là sự biến dạng di tích. Biến dạng di tích với rất nhiều yếu tố trầm ẩn, đáng lo lắng thông qua các nhu cầu kinh doanh buôn bán, phục vụ cho đời sống hiện đại của cư dân phố cổ!. Vì vậy, bảo tồn di sản phố cổ, bảo tồn từng di tích trong quần thể kiến trúc cổ là nhiệm vụ sống còn của chính quyền và nhân dân Hội An vì đánh mất di tích đồng nghĩa với Hội An trở lại thời kỳ kinh tế khốn khó. Sự đồng thuận, chung tay của các cấp, các ngành và cả cộng đồng dân cư là yếu tố quyết định để giữ gìn “hồn cốt” của di sản. Trước đây, tại một cuộc tọa đàm về công tác bảo tồn và phát triển đô thị cổ, Giáo sư Fukukawa Yuichi (trường Đại học Chi ba – Nhật Bản), đã trao đổi: “Các nhà nghiên cứu nhân học hiện đại đã đưa ra một thuyết rằng, sự hài hòa giữa những người khách đến và những chủ nhân trong một không gian sẽ đảm bảo cho sự phát triển bền vững của không gian đó. Còn các chuyên gia bảo tồn di sản theo trường phái hiện đại, họ nhấn mạnh việc bảo tồn không những là phần cứng của tòa nhà tức là bản thân các ngôi nhà mà còn phần mềm của nó. Ở đây chúng tôi muốn nhấn mạnh đến tập quán, đến sinh hoạt tức là di sản sống, tức là cách sống. Ví dụ như đặt ở Hội An thì đó là tư chất, là cách sống của con người Hội An. Việc bảo tồn cách sống này rất là quan trọng để đảm bảo giá trị của Hội An”.
Phát triển du lịch đã tác động tích cực, mang lại nhiều đổi thay lớn lao đối với vùng đất và con người phố cổ nhưng đồng thời cũng tạo ra những thách thức khó lường, để lại nguy cơ đối với công tác bảo tồn di sản. Nhất thiết phải có những điều chỉnh thích hợp để Hội An phát triển du lịch bền vững, trở thành điểm đến mang bản sắc độc đáo, được du khách năm châu yêu thích.
Đỗ Huấn