Văn hóa đang trở thành xu hướng phát triển của du lịch, thu hút ngày càng đông đảo khách tham quan, nhất là khách quốc tế. Chính các giá trị văn hóa làm nên nét đặc sắc, độc đáo của sản phẩm du lịch. Thiếu gắn kết giá trị văn hóa song hành cùng giá trị sinh thái trong từng hoạt động và từng sản phẩm như hiện nay, du lịch Cù Lao Chàm sẽ phát triển không bền vững!
Hơn 5 năm qua, sau khi được công nhận là Khu dự trữ sinh quyển thế giới, bức tranh du lịch của Cù Lao Chàm (TP.Hội An) ngày càng tươi sáng với những chỉ số lạc quan. Năm 2015, tổng lượt khách đến tham quan Cù Lao Chàm đạt hơn 400 ngàn lượt, tăng gấp 5 lần so với năm 2011, tốc độ tăng bình quân hằng năm hơn 50%.
Cũng trong 5 năm qua, sự phát triển của các doanh nghiệp và cơ sở vật chất, hạ tầng du lịch đã và đang chuyển biến tích cực với hơn 40 doanh nghiệp kinh doanh lữ hành, dịch vụ, nhiều nhà hàng, nhà nghỉ, homestay ra đời, hơn 130 phương tiện vận chuyển đường thủy thường xuyên tham gia hoạt động đưa đón và tổ chức các chương trình tour tham quan du lịch trên đảo. Tuy nhiên, phần lớn du khách đến với Cù Lao Chàm chỉ mới được tận hưởng những cảnh quan sinh thái, hòa mình với thiên nhiên, với những bãi tắm đẹp và thưởng thức các món ăn lâm, hải sản được chế biến từ các nhà hàng phục vụ du khách. Trong khi đó, một khối lượng lớn với 2 di tích khảo cổ học, 26 di tích tín ngưỡng – tôn giáo, dân dụng cũng là công trình kiến trúc – nghệ thuật có niên đại từ thế kỷ XVIII đến đầu thế kỷ XX đã được xếp hạng, trong đó có 7 di tích cấp quốc gia và 19 di tích nằm trong danh mục bảo vệ của thành phố cùng một kho tàng văn hóa phi vật thể phong phú gồm: nếp sống sinh hoạt, văn hóa ứng xử, phong tục tập quán, ẩm thực… được cư dân sống trên đảo đang gìn giữ, chưa được khai thác và phát huy để du khách cùng trải nghiệm.
Du khách tham quan miếu Tổ nghề yến ở Bãi Hương (Cù Lao Chàm)- Ảnh: Đỗ Huấn
Thông thường, lộ trình tham quan của du khách trên đảo hiện tại mất chừng 5 giờ đồng hồ và chỉ tham quan được vài di tích văn hóa như chùa Hải Tạng, giếng Xóm Cấm, miếu Tổ nghề yến… Một số cán bộ quản lý ngành cho rằng, chừng đó là quá ít bởi còn nhiều di tích lịch sử – văn hóa khác có thể đưa vào tuyến tham quan ngay như: lăng Ông Ngư, lăng Tiền Hiền, bia đình Đại Càn, lăng Ngũ Hành, tịnh xá Ngọc Hương… Nếu gắn kết các di tích này với các điểm sinh thái và một vài hoạt động văn hóa khác còn có thể xây dựng tuor tham quan dành cho khách lưu trú qua đêm hoặc kéo dài ngày hơn.
Không chỉ thiếu gắn kết khai thác giá trị văn hóa vật thể mà du lịch Cù Lao Chàm hiện tại cũng chưa thực sự chú trọng phát huy các giá trị văn hóa phi vật thể đa dạng hiện có. Một số du khách thổ lộ: “Giá như cùng với việc ăn, nghỉ, tắm biển, thăm thú quanh đảo, chúng tôi còn được tìm hiểu, giới thiệu thêm về nếp ăn, nếp ở, đời sống, nghề nghiệp của người dân nơi đây thì thích thú biết bao!”.
Theo kết quả điều tra về văn hóa phi vật thể của Trung tâm QLBTDSVH Hội An, Cù Lao Chàm hiện có nhiều món ăn, thức uống được chế biến từ những sản vật của rừng, của biển (rau rừng, lá Lao, rong biển…) đã trở thành đặc sản hiếm nơi nào có được; những tri thức dân gian độc đáo đang được truyền tụng; nhiều ngành nghề truyền thống như: đan võng bằng vỏ cây ngô đồng, đánh bắt và chế biến các loại hải sản đặc hữu (cua đá, tôm hùm, vú sao, vú nàng), làm bánh ít lá gai… vẫn đang được duy trì và được du khách ưa chuộng; cùng nhiều loại hình lễ hội, lễ cúng, diễn xướng dân gian (như Cầu Ngư, giỗ tổ nghề yến, cúng tiền hiền, hát bả trạo, hát hò khoan đối đáp…) diễn ra quanh năm. Theo PGĐ Trung tâm QLBTDSVH Trần Văn An, các giá trị văn hóa này nhất thiết và cần nhanh chóng phát huy để tăng sức hấp dẫn của du lịch Cù Lao Chàm, tạo thêm cơ hội để du khách khám phá, trải nghiệm, qua đó tăng thêm sự đồng cảm, sẻ chia và cùng nhau bảo vệ tài nguyên, môi trường khi họ đi du lịch ở đây.
Triển lãm ảnh biển đảo Việt Nam tại Cù Lao Chàm- Ảnh: Đỗ Huấn
Tiềm năng văn hóa trên cụm đảo có bề dày lịch sử – Cù Lao Chàm còn rất phong phú. Đã đến lúc lãnh đạo các cấp, các ngành của thành phố phải tính đến chuyện đầu tư bảo tồn một số dạng cảnh quan sinh thái truyền thống đặc trưng của Cù Lao Chàm đang có nguy cơ biến dạng, mất dần như: khu ruộng Đồng Chùa đến ruộng ông Dâu và ruộng ông Phô, khu ruộng bậc thang ở Bãi Ông, khu vườn sinh thái bà Trần Thị Chức ở Bãi Chồng; một số thủy hệ có cảnh quan đẹp, hài hòa với thiên nhiên như Suối Tình – Bãi Làng, suối Bãi Chồng, suối xóm Cấm, các khe cửa suối thơ mộng, hữu tình (như khe Cồn, khe ông Dâm – Bãi Hương, khe ông Thơ – Bãi Làng); bảo tồn, tu bổ một số ngôi nhà cổ đặc trưng như nhà ông Nguyễn Vinh (xóm Cấm), nhà ông Trần Cần (Bãi Làng) để giới thiệu về văn hóa cư trú kết hợp dịch vụ homestay…
Giải pháp lâu dài, căn cơ là phải nâng cao nhận thức của cộng đồng về các giá trị văn hóa của Cù Lao Chàm. Tất cả mọi người, các bên liên quan (gồm các nhà quản lý, các đơn vị kinh doanh, các du khách và cộng đồng dân cư…) phải nắm được giá trị văn hóa của Cù Lao Chàm, phải tham gia ủng hộ, giữ gìn. Ngược lại nếu bàng quan, thờ ơ thì không bao giờ phát triển bền vững được.
Đỗ Huấn